بازخوانی دو طرح بنزینی - اخذ ویزا

دنیای اقتصاد در ادامه نوشت: این سناریوی تکراری، اما دراماتیک در دل خود طنز تلخی نیز داشت، آنجا که رئیس قوه مجریه کشور گفت او نیز از زمان اجرای طرح سهمیه بندی بنزین بی خبر بوده است. حالا یک سال از اجرای دوباره طرح سهمیه بندی بنزین می گذرد و طی این مدت به هر خودرو در ماه سهمیه ای 60 لیتری با قیمت 1500 تومان تعلق می گیرد و نرخ بنزین آزاد نیز 3 هزار تومان است.

بازگشت کارت سوخت و اختصاص سهمیه ماهانه به هر خودرو طرحی بود که از سوی دولت و مجلس به طرح اختصاص بنزین به هر فرد ایرانی ترجیح داده شد. اختصاص بنزین به هر کد ملی به جای هر پلاک خودرو، طرحی است که با نام کوپن سوخت نیز شناخته می گردد.

این طرح نخستین بار در دهه 80 و با تاکید بر توزیع عادلانه یارانه بنزین در میان تک تک افراد جامعه به جای اختصاص آن به صاحبان خودرو، از سوی تحلیلگران مطرح شد. با وجود فراگیری این طرح، یک بار در دهه هشتاد و بار دیگر در دهه 90، تصمیم گیران دولتی کارت سوخت و توزیع یارانه بنزین در میان صاحبان خودرو را به توزیع عمومی یارانه بنزین ترجیح دادند.

با این حال به نظر می رسد طرح کوپن سوخت هنوز به طور کامل حذف نشده است، زیرا اخیرا نمایندگان مجلس یازدهم طرح هایی با موضوع ایده توزیع عادلانه یارانه سوخت در میان همه افراد ایرانی را مطرح و پیگیری نموده اند. حال با توجه به احتمال اجرای طرح اختصاص بنزین به تک تک افراد خانواده های ایرانی، این سوال مطرح است که اگر دکمه بازگشتی برای درام بنزینی سال 98 وجود داشت، بهتر بود کدام یک از سناریو های بنزینی (در راس راه چاره های دیگر همچون آزادسازی یا واقعی سازی قیمت بنزین) اجرا می شد: بازگشت کارت سوخت یا کوپن سوخت؟

علت یابی تغییر سیاست بنزینی

برای پاسخ به سوال یاد شده بهتر است ابتدا اهداف و دلایل تغییر در سیاست بنزینی کشور آنالیز گردد. کنترل مصرف به وسیله روش غیرقیمتی (با توجه به وجود نداشتن اراده اصلاح قیمت بنزین بر اساس فوب خلیج فارس مطابق قانون توسعه پنجم)، کنترل قاچاق و اختصاص بنزین مازاد به صادرات، کاهش بار هزینه های یارانه ای دولت، جلوگیری از وابستگی دوباره به واردات سوخت و در نهایت کنترل آلودگی هوا ازجمله اهدافی هستند که کارشناسان با تاکید بر آنها، تغییر سیاست های بنزینی و به روز کردن آن را به دولت توصیه می کردند.

تعیینا از اوایل سال 96، یعنی پس از ثبات دو ساله قیمت بنزین روی نرخ هزار تومان با تاکید بر غیرواقعی بودن قیمت بنزین و عقب ماندن آن از نرخ عمومی تورم کشور که رشد شدید مصرف را باعث شده بود، هشدار داد که چنانچه در سیاست های بنزینی بازنگری نگردد حتی با وجود رشد فراوری، ایران هرگز به باشگاه صادرکنندگان بنزین نخواهد پیوست.

آژیر زرد مصرف بنزین عنوان گزارشی است که در آن مصرف روزانه بنزین 83 میلیون لیتر عنوان شده است. در آن موقع (ماه چهارم سال 96) فراوری روزانه بنزین 67 میلیون لیتر در روز بود و انتظار می رفت با تکمیل هر سه فاز پالایشگاه ستاره خلیج فارس و رسیدن فراوری روزانه بنزین کشور به بیش از 100 میلیون لیتر در روز تا خاتمه این سال، ایران به باشگاه صادرکنندگان بنزین بپیوندد. اما با وجود این چشم انداز در میان مسئولان، دنیای اقتصاد همچنان هشدار می داد تا زمانی که در قیمت بنزین بازنگری نگردد، مصرف پا به پای فراوری بنزین یا حتی فراتر از آن افزایش خواهد یافت.

دو سال تعلل برای جدی دریافت یک هشدار

برای روشن شدن رابطه ثبات قیمت و جهش مصرف و جدی گرفته شدن هشدار های تحلیلگران باید دو سال زمان از نخستین هشدار ها می گذشت. دو سالی که طی آن چندین بار رکورد مصرف روزانه بنزین شکسته شد و از هدف فراوری 100 میلیون لیتری (که هنوز محقق نشده بود) در روز نیز فراتر رفت. در نهایت اگرچه فراوری روزانه حدود 100 میلیون لیتر بنزین محقق شد، اما همپای آن پیش بینی ها از رشد مصرف نیز محقق می شد.

بخشی از این رشد مصرف به تقاضای داخلی ارتباط داشت و بخش چشمگیری از آن نیز از قاچاق گسترده بنزین ارزان ایرانی به آن سوی مرز ها ناشی می شد. ثبات قیمت بنزین روی هزار تومان به واسطه پرداخت یارانه سنگین دولت به سوخت تداوم داشت. به این ترتیب افزایش قاچاق سوخت مساوی با سرازیر شدن یارانه این کالا به کشور های همسایه بود.

شدت رشد مصرف و افزایش قاچاق سوخت تا آنجا پیش رفت که از دست دادن فرصت صادرات بنزین قطعی به نظر می رسید، اما بدتر از آن، پیشی دریافت مصرف از فراوری، سایه تهدید وابستگی دوباره به واردات بنزین آن هم در دوران سخت تحریم را بر سر مسوولان انداخت. به این ترتیب خاتمه در آبان 98 مسولان وقت بار دیگر سهمیه بندی بنزین را در کشور کلید زدند.

بازگشت به سهمیه بندی

با اجرای سهمیه بندی از 24 آبان 98 همان طور که انتظار می رفت، مصرف روزانه بنزین وارد فرایند کاهشی شد. اجرای دردناک این طرح و اثر کاهشی 20 میلیون لیتری که در روز های نخست اجرا داشت در حالی برای مدتی کشور را درگیر خود نموده بود که به نظر می رسد با اجرای طرح کوپن سوخت، تغییر فاز سیاست های بنزینی با دشواری کمتری کلید می خورد. اما در کنار جدی ندریافت طرح توزیع عادلانه یارانه بنزین در میان همه افراد جامعه، اطلاع رسانی در خصوص ضرورت و چرایی بازگشت دولت به کارت سوخت و سهمیه بندی هم از سوی تصمیم سازان جدی گرفته نشد. تا آنجا که این تصمیم اجرایی بسیار مهم، به شکل ضرب الاجل و بدون اطلاع قبلی مردم اجرا شد.

این در حالی است که اواخر سال 97 در گزارشی با عنوان پنج رویکرد به قیمت بنزین با تکیه بر داده های حاصل از یک نظرسنجی ضمن تشریح چرایی اقبال طرح کوپن سوخت در میان شرکت کنندگان در این نظرسنجی تاکید نموده بودیم ناگفته پیداست توجیه افراد جامعه برای انجام اصلاحات بنزینی از وظایف دولت و نهاد های مربوطه است و اگر این اطلاع رسانی و شفاف سازی به درستی برای مردم انجام نگردد می تواند اعتراض به اصلاحات قیمت سوخت را در پی داشته باشد.

نارضایتی مردم از تغییر در قیمت فعلی سوخت یکی از مهم ترین دلایل عدم حرکت دولت به سمت اصلاح سیاست های سوختی کشور است، با وجود این شاهد کمتر اقدامی از سمت دولت برای تغییر دیدگاه مردم و مطلع کردن آن ها از اثرات مخرب سوخت ارزان بر اقتصاد کشور هستیم. این همان دور باطلی است که به نظر می رسد تصمیم گیران دولت در آن گرفتار شده اند.

توزیع یارانه میان صاحبان خودرو

حدود یک سال پیش از آبان 98، بحث ها و آنالیز های بسیاری بر سر ضرورت تغییر سیاست های بنزینی وجود داشت. یکی از بحث های مطرح شده در این مدت تاکید کارشناسان بر آزادسازی یا شناورسازی نرخ بنزین بر اساس قیمت نفت خام بود. از نگاه این دسته از کارشناسان بهترین راه چاره برای رهایی دولت از یارانه بنزین، افزایش درآمد های بنزینی و اختصاص آن به توسعه زیرساخت های کشور و همچنین پیشگیری قطعی از قاچاق سوخت، واقعی سازی قیمت آن بر اساس نرخ جهانی نفت خام بود. این فرمول برای معین قیمت بنزین در کشور های همسایه ایران به کار گرفته می گردد. این راه چاره اگرچه منطقی ترین روش برای حل مساله مصرف و قاچاق بنزین بوده و هست، اما به دلیل شرایط مالی خاص کشور هیچ گاه امکان اجرا پیدا نکرد.

با رد این گزینه، بازگشت سهمیه بندی بنزین و کوپن سوخت دو راه چاره باقی مانده بر سر راه تصمیم سازان دولتی بود. با وجود توزیع عادلانه یارانه بنزین تحت پوشش طرح معروف به کوپن سوخت، دولت و مجلس دهم با اجرای آن مخالفت کردند. آماده نبودن زیرساخت ها و بعضی ابهامات قانونی مواردی بودند که به نقل از مقامات دولتی، مانع اجرای طرح توزیع بنزین در میان تک تک افراد جامعه شد. در نهایت بار دیگر اختصاص سهمیه به هر خودرو در تاریخ 24 آبان 98 اجرا شد تا تنها صاحبان خودرو یا خانواده هایی که صاحب چند خودرو هستند از یارانه بنزین بهره مند شوند و در مقابل افراد و خانواده هایی که خودرویی ندارند از یارانه سوخت بی بهره بمانند.

اگر کوپن سوخت اجرا می شد

طی یک سال گذشته آثار اجرای سهمیه بندی سوخت آن طور که باید آشکار نشد. در واقع اگرچه انتظار می رفت با اجرای این طرح مصرف سوخت کاهش داشته باشد، اما شیوع ویروس کرونا و اجرای محدودیت های رفت و آمدی به فرایند کاهش مصرف بنزین که با اجرای سهمیه بندی شروع شده بود، شدتی بی سابقه داد. در نخستین ماه های بعد از سهمیه بندی، مصرف روزانه بنزین تا 20 میلیون لیتر در روز کاهش داشت، اما زیر سایه شیوع کرونا این میزان در فروردین ماه امسال تا 50 میلیون لیتر در روز کاهش یافت و میانگین مصرف را در این ماه به 44 میلیون لیتر در روز رساند.

کاهش چشمگیر مصرف داخلی زیر سایه شیوع کرونا، فرصت صادرات بنزین را نیز به شکل بی سابقه ای افزایش داد. در این میان شرایط ونزوئلا بر رشد چشمگیر صادرات بنزین ایران تاثیرگذار بوده است. در شرایطی که شیوع ویروس کرونا تقاضای بنزین را در بسیاری از کشور ها کاهش داده، این کشور آمریکای لاتین به علت تعطیلی فراوری و پالایش نفت خام احتیاج فزاینده ای به بنزین دارد و این احتیاج به وسیله بنزین مازادی که در دوران محدودیت های رفت و آمدی در ایران ایجاد شده بود، پاسخ داده شد. بر اساس گزارش های منتشر شده بنزین طی حداقل شش ماه گذشته در صدر کالا های صادراتی غیرنفتی قرار داشته است.

در این میان عظیم ترین محموله صادراتی بنزین در تاریخ بورس انرژی ایران در آخرین روز مهرماه امسال به میزان 28 میلیون بشکه به مقاصد بین المللی صادر شد. به گفته کارشناسان بخش عظیمی از این محموله به وسیله دریا راهی ونزوئلا شده و بخش هایی نیز به وسیله مرز های زمینی به کشور های همسایه ارسال شده است.

با تمام این تفاسیر به نظر می رسد اگر یک سال پیش از این به جای اجرای طرح سهمیه بندی سوخت که با حواشی امنیتی فراوانی همراه شد، طرح کوپن سوخت اجرا می شد احتمالا نه تنها شاهد نارضایتی مردمی نبودیم بلکه حالا انگیزه بیشتری در میان افراد برای کاهش مصرف و فروش سهمیه خود به دولت وجود داشت. در واقع حتی اگر ویروسی به نام کووید-19 و فرصت های صادراتی اش برای بنزین نیز وجود نداشت، با تعیین شدن ظرفیت های صادرات بنزین احتمالا صرفه جویی در مصرف بنزین و مشارکت در صادرات آن، تبدیل به اولویت افراد می شد.