درباره موراکامی؛ محبوب غرب و مطرود ژاپن - اخذ ویزا

مینایی میزومورا، رمان نویس ژاپنی در کتاب سقوط زبان در عصر انگلیسی وضعیت ادبیات ژاپن را به باد انتقاد میگیرد: آثاری که نمایندگان امروز ادبیات ژاپن به شمار میروند اغلب تکرار مکررات ادبیات امریکایی هستند؛ این نمایندگان نه تنها میراث ادبی ژاپن را نادیده میگیرند بلکه از نگاهی نقادانه، از اذعان این حقیقت چشمگیر که جامعه ژاپن با جامعه امریکایی متفاوت است، اجتناب مینمایند. صدسال دیگر خوانندگان این آثار از زندگی در دوره هیسه ای (دوران کنونی حکومت ژاپن که از سال 1989 شروع شد) هیچ تصوری نخواهند داشت. میزومورا همانند بسیاری از منتقدان امریکایی شدن را مترادف قلع وقمع کردن، کالاسازی و تقلیل متون روشنفکرانه و نزدیک کردن آن به سواد عامه مردم میدانند: آثار ادبی معاصر به اجناس فرهنگی دنیای مانند بلاک باسترهای هالیوودی، شباهت دارند که به ابزار زبان- یا ترجمه- به معنای حقیقی کلمه، احتیاجی ندارند.

نویسنده کتاب در این متن یا کتابش به هیچ وجه اشاره ای به هاروکی موراکامی ننموده است. اما وقتی مینویسد: بهترین و درخشان ترین نویسنده های ژاپن به ادبیات پشت نموده اند... پژواک طعنه ای تندوتیز و ناگزیر به موراکامی شنیده میگردد؛ او به مراتب محبوب ترین رمان نویسی است که این روزها در ژاپن قلم میزند. در سال 2009 به محض انتشار کتاب حجیم و سه جلدی 1Q84 با فروش یک میلیون نسخه در یک ماه به صدر جدول پرفروش ترین های تاریخ ژاپن صعود کرد. شهرت موراکامی در وطنش با محبوبیت او در خارج از مرزهای این کشور همتراز است. آثارش به 50 زبان ترجمه شده اند و سال هاست نام او را به عنوان یکی از مدعیان کسب جایزه نوبل ادبیات میشنویم.

با این حال در سال 2014 موراکامی در گفت وگویی خود را نوعی مطرود دنیا ادبی ژاپن، جوجه اردک زشت خواند که هرگز با آغوش باز نویسندگان و منتقدان کشورش روبرو نشده است. باید اذعان کرد که ادیبان ژاپنی نوک پیکان این انتقادها را همواره به سوی این رمان نویس نشانه رفته اند. روزنامه نیویورک تایمز این انتقاد ها را اینچنین خلاصه میکند: در ژاپن، منتقدان ادبی سنتی، رمان های موراکامی را غیرژاپنی میدانند و با سوءظن به تاثیرات غربی آنها، از سبک نگارش تا ارجاعات فرهنگی امریکایی، نگاه مینمایند. بحثی در علاقه موراکامی به فرهنگ و ادبیات امریکا نیست. او آثار نویسندگان متعدد امریکایی را از ریموند کارور تا اف. اسکات فیتزجرالد به ژاپنی ترجمه نموده و چندین و چند سال در امریکا زندگی نموده است.

اما در زیست بوم ادبی دنیا؛ جایی که سلطه زبان انگلیسی را سرچشمه بسیاری از ناخوشیها میدانند، موفقیت بیچون وچرای موراکامی با توسل به زبان انگلیسی، نوک پیکان منتقدان را تیزتر نموده است. کنزابورو اوئه، رمان نویس ژاپنی برنده جایزه نوبل ادبیات سال 1994، در مصاحبه با مجله پاریس ریویو به شیوه ای کارآمد از او انتقاد کرد: نثر موراکامی ژاپنی شفاف و ساده است. آثارش به زبان های خارجی ترجمه شده و خوانندگان گسترده ای دارد به خصوص در امریکا، انگلیس و چین. او طوری پایگاه خود را در صحنه ادبیات دنیا بنا نموده که ساخت چنین پایگاهی از عهده من و یوکیو میشیما خارج است.

این تمجید اشاره ضمنی اوئه را به اینکه موفقیت موراکامی در خارج از کشور مرهون زبان ساده یا ساده شده اوست، پنهان نمیکند. موراکامی به جای طی جهت اوئه و میشیما که متبحرانه و استادانه از منابع و تاریخ زبان ژاپنی استفاده نموده اند، نثری از نگارش ژاپنی را اتخاذ نموده که شایسته صادرات است. روزنامه ژاپن تودی این بحث را مفصلا پیش کشیده و نوشته است موفقیت موراکامی وام دار تسلط مداوم منافع صنعت نشر امریکاست که میداند خوانندگان انگلیسیزبان، ادبیات خارجی را تاب نمیآورند.

از یک منظر موراکامی مورد آزمایشیِ اعتبار زیباییشناختی یا حتی اخلاقی ادبیات دنیا به عنوان یک طرح به کار میرفت. وقتی رمان نویسی کتاب هایی را مینویسد که در توکیو، لس آنجلس و آتن به یک میزان محبوب و مشهور میگردد آیا او نشان میدهد که زندگی قرن بیست ویکمی در تمامی این مکان ها شبیه به یکدیگر است - و در نتیجه اهالی این شهرها همدیگر را درک مینمایند- و حتی شاید بتوان این زندگیها را با یکدیگر مبادله کرد؟ یا این فراگیری همان عامه پسندی نیست؟ یعنی مجموعه ای از قراردادها و ارجاعاتی که برای همه قابل درک است به کارگرفته میگردد که صنعت فرهنگی دنیای این مجموعه را با تکرار و تکرار در ما نهادینه نموده است. رمانی دنیای وجود دارد که از ساختاری غنی برخوردار و برای عموم مردم خوانا باشد یا همواره این ارزش ها جای خود را با یکدیگر معاوضه مینمایند؟

1Q84 که قطورترین کتاب موراکامی به شمار میرود، متنی ایده آل برای رویارویی با این پرسش هاست چراکه زاویه دید آن همزمان بومی - تقریبا کل داستان در توکیو روی میدهد- و دنیای است - پرسش هایی مانند ماهیت بنیانی حقیقت و اینکه آیا این حقیقت پایدار یا بیثبات است، مطرح میکند. همچنین بار دیگر این نویسنده در این اثرش نیز سراغ دنیای نوشتن و انتشار کتاب رفته است.

در هسته رمان 1Q84 رمانی درون رمان جای گرفته که نامش شفیره هوایی است؛ دست نوشته ای کوتاه که یکی از شخصیت های داستان به رقابتی ادبی ارسال میکند. نویسنده اش فوکائری- نام مستعار اریکو فوکادا- دختری 17 ساله است که هرگز تجربه نوشتن نداشته. طولی نمیکشد که متوجه میشویم او توانایی قلم به دست دریافت ندارد چراکه از خوانش پریشی حادی رنج میبرد و در واقع این دست نوشته را به یکی از دوستانش دیکته نموده است. موراکامی تاکید میکند نوشتار فوکائری از لحاظ تکنیکی و سبکی ناشیانه و فاقد صلاحیت است. کوماتسو، دبیر مسابقه این داستان را از میان داستان های ارسال شده برمیدارد و میگوید: اول از همه سبکش را نگاه کن. هر چقدر هم روی این نوشته کار کنی باز هم جواب نمیدهد. اصلا راه ندارد و دلیل اینکه اصلا راه ندارد این است که نویسنده هیچ اهمیتی به نوشتار نداده؛ در این نوشته هیچ نشانه ای از قصد نویسنده برای خوب نوشتن و ارتقای نثرش دیده نمیگردد.

با وجودی که شفیره هوایی بد نوشته شده، کوماتسو مصمم است که این اثر، داستانی متقاعدنماینده است و پتانسیل محبوب شدن را دارد. به همین دلیل او تنگو، یکی از دو شخصیت محوری رمان را به بازنویسی دست نوشته و شسته رفته کردن متن برای چاپ میگمارد. تنگو که نویسنده ای خام دست است و با تدریس ریاضیات در کلاس های تقویتی امرار معاش میکند، ابتدا از پذیرفتن این وظیفه سر باز میزند و آن را نوعی تقلب میداند. اما طولی نمیکشد که خود را درگیر ویرایش داستان میکند و این کار را راهی برای استفاده کردن از خلاقیتش میبیند؛ با کوشش های اوست که شفیره هوایی به کتابی پرفروش مبدل میگردد.

موراکامی در نقل داستانش آنچه را بدبینی به نوشتن و صنعت نشر انگاشته میگردد، به تصویر میکشد. از دید نویسنده، کوماتسو پرتره طعنه آمیزی از ناشر به مثابه متقلب است. با این حال موراکامی قصد ندارد خواننده از بازنویسی رمان فوکائری دلخور گردد. اگر پای تقلبی در میان باشد، به ندرت تکنیکی است. از نگاهی عمیق تر این دو همدست هستند و همدستی صحیح؛ چراکه موراکامی به تمایزی قائل است که اغلب منتقدان از آن سر باز میزنند؛ تمایز میان فرم و محتوا. موراکامی میگوید امکان دارد کتابی فاقد سبک نوشتاری باشد (این اتهامی است که بسیاری از منتقدان ژاپنی به موراکامی وارد مینمایند) و با این وجود به واسطه اصالت و ابداع خط داستانی، جذابیتی دنیای داشته باشد. از یک منظر نوشتن داستان برآمده از کوشش مشترک تخیل- که همیشگی است و آموزش در آن نقشی ندارد- و هوش - که به مهارت و تکنیک اختصاص دارد- است. در 1Q84 این نقش ها را دو فرد متفاوت ایفا مینمایند اما موراکامی به صورت ضمنی اشاره میکند که یک فرد نیز میتواند از این دو قوه ذهنی برخوردار باشد.

بیتردید این مقوله، رسالت داستان 1Q84 است. سبک نوشتار کتاب ساده و اغلب اوقات عقیم شده به نظر میرسد. حجم آن نیز محصول تکرار و حشو است. برای مثال صحنه های بسیار زیادی در کتاب است که شخصیت مجردی در حال آماده کردن غذایی است که موراکامی همواره مواد آن را تمام وکمال فهرست میکند. رنگ، نوع برش و نام تجاری لباس ها را طوری توصیف میکند که گویی خواننده در حال خواندن مجله مد است. اما قطر کتاب مرهون توصیف های مبسوط قیاسی و سرعتی موراکامی است که یادآور رمان های سریالی قرن نوزدهمی است. در کتاب که بیش از 1100 صفحه است، پیرنگ داستان مدام تکرار میگردد. صحنه های مفصلی را میخوانیم که شخصیت ها اتفاقات جاری را برای یکدیگر نقل مینمایند؛ این نقل های تکنیکی مفید است که در هر کدام از آنها رمز و رموز ماوراء الطبیعی انباشته شده است.

در زمینه شخصیت پردازی نیز آدم های موراکامی اغلب شخصیت های تک بعدی پرتصنع فیلم های سینمایی را دارند. این ویژگی در خصوص آئومامه صدق میکند؛ او زنی است که همراه با تنگو کانون تمرکز رمان را تغییر میدهند؛ گویی که آئومامه از صفحات کتاب کمیک یا از قاب فیلمی جاسوسی بیرون آمده است. در شروع رمان آئومامه را میبینیم که در راه آخرین ماموریتش است؛ او با اسلحه منحصر به فردش یعنی سوزنی دراز که با وارد کردنش به مغز قربانی، او را در دم و بدون درد میکشد، قتلی را مرتکب میگردد. زنی میانسال به نام دوئاگر او را به این ماموریت ها میفرستد. او مغز متفکری است که ثروتش را برای ردیابی سوءاستفاده گرها خرج میکند. این بخش از رمان غیرمحتمل ترین ژانر داستانی است و آئومامه دستکم نسبتی با لیسبت سالاندر؛ فرشته انتقام جوی کتاب های عامه پسند استیگ لارسون دارد.

در مرکز داستان 1Q84 شالوده بیگانگی برپا شده که سازواره رمان را که استادانه در حرکت است، ارتقا میدهد. این بار هم پای شفیره هوایی در میان است که پیش از اینکه ما خلاصه ای از محتوای آن داشته باشیم، نقش عمده ای را در پیرنگ صدها صفحه ای رمان بازی میکند. کتابی که فوکائری نوشته است به توضیح شسته رفته و واضح دنیایی موازی میپردازد که در آن انسان ها زمین را با موجودات ماورایی به نام آدم های کوچولو سهیم شده اند. آدم های کوچولو از قدرت بافتن نوعی پیله در هوا برخوردارند- عنوان شفیره هوایی برآمده از همین توانایی آنهاست - آنها این پیله ها را به انسان ها تبدیل مینمایند و برای اهداف مرموز و شنیع شان به کار میبرند. موراکامی عامدانه اصالت، قدرت و اهداف این آدم های کوچولو را مبهم و ناگفته باقی میگذارد. این ابهام نه تنها قدرت شوم آنها را در نظر خواننده افزایش میدهد بلکه باعث میگردد 1Q84 با قوانین خیالی که روی آن کار شده، نتواند وارد قلمروی ژانر علمی - تخیلی گردد. موراکامی به اتمسفر و احیای خاطرات و احساسات علاقه مند است تا خلق افسانه ای از آن خود.

فوکائری در داستانش مینویسد که نشانه دنیای موازی این است که آسمان شبش دو ماه دارد. ابتدا این موضوع در نظر آنها به ابتکار ادبی محض میماند اما طولی نمیکشد که ابتدا آئومامه و سپس تنگو کشف مینمایند که آنها هم میتوانند دو ماه را ببینند. داستان در سال 1984 روی میدهد و در بخشی از رمان، داستان وارد دنیای دیگری میگردد که آئومامه آن را جناس غیرقابل ترجمه ژاپنی 1Q84 مینامد. تعلیق رمان برخاسته از این پرسش است که آیا آئومامه و تنگو قادر به پیدا کردن یکدیگر و فرار از 1Q84 میشوند یا خیر. آنها در این جهت باید با نیروهای ماورایی و ستایشگرهای آدم های کوچولو مبارزه نمایند. آنها در این جست وجو با قدرت عشق تسخیرناپذیرشان تغذیه میشوند که موراکامی برای توصیف آن به قطعه ای از ترانه ماه کاغذی متوسل میگردد: اینجا دنیای بارنوم و بیلی است/ به همین میزان ساختگی است/ اما در آن تقلبی نیست/ اگر من را باور داشته باشی.

این قطعه نخستین نشانه ای است که نشان میدهد قاب فرهنگی ارجاعات این کتاب، به شدت امریکایی و غربی است. در نخستین صحنه رمان، آئومامه در حالی که در تاکسی نشسته و به ترانه Sinfonietta از Janacek گوش میدهد از دنیای واقعیت به دنیای 1Q84 وارد میگردد؛ این ترانه کلاسیک کشور چک به نوعی موسیقی متن مبدل میگردد و بارها در طول رمان تکرار میگردد. بعدها، شخصیت ها چخوف و پروست میخوانند و البته جورج اورول را که رمان 1984 او منبع اصلی الهام موراکامی بوده است؛ شخصیت ها به ترانه های نات کینگ کول و ویوالدی گوش میدهند. موراکامی میگوید ژاپن از لحاظ فرهنگی- و نه مجادله ای و فقط محض توصیف- بخشی از غرب است و مردمش به زبان بین المللی فرهنگ غربی صحبت مینمایند. تنها شخصیتی که فرهنگ سنتی ژاپن را پیش میکشد فوکائری است که قادر است قطعاتی بلند از شعر حماسی قرون وسطایی داستان هیکه را از بر بخواند. اما این توانایی فوکائری همانند توانایی غیرعادی و روشنگرانه ابلهانه است و نشانه ای از گسست فوکائری از دنیای واقعی و مدرن قلمداد میگردد.

وقتی صحبت از زندگی مدرن میگردد، موراکامی از خصلتی حرف میزند که بر انزوا و فقر احساسی تاکید دارد. هم تنگو و هم آئومامه انسان های به شدت تنهایی هستند و روابط خانوادگی و محبت آمیز نقشی در زندگی آنها ندارد. آنها شاغل هستند چون مجبور شده اند و البته از شغل شان لذت میبرند- تنگو معلم ریاضی است و آئومامه فیزیوتراپیست است- اما شغل آنها با زندگی درونی و شخصیت های حقیقیشان مرتبط نیست. آنها تنها زندگی مینمایند، خودشان غذا میپزند و به ندرت به کافه و رستوران میروند. آئومامه و فوکائری و همچنین شخصیت مهم چهارمی که کارآگاه خصوصیای به نام یوشیکاواست، در طول داستان مستمرا پنهان هستند؛ این پنهان شدن حکایت از زندگی روزمره آنها دارد.

1Q84 رمانی بلند اما کم شخصیت است. در دو سطح پیش میرود که یکی انزوای فردی است و دیگری سطحی دنیای؛ تنگو و آئومامه هر دو زندگی فرادای خود را زیر دو ماه تابان میگذرانند. نویسنده از آوردن سیاست، تاریخ و وقایع جامعه در داستانش اجتناب نموده است. توکیوی 1Q84 شهری است خارج از تاریخ، همانطور که نویسنده درباره زندگی آئومامه در اواخر رمان مینویسد: فقط دو بار در روز تلویزیون تماشا میکرد؛ اخبار شبکه NHK که ظهر و ساعت 7 عصر پخش میشد. مثل همواره اتفاق مهمی روی نمیداد- نه، در واقع رویدادهای بزرگی در دنیا اتفاق میافتاد. آدم هایی از سراسر دنیا زندگیشان را از دست داده بودند، بعضی از آنها به شکلی تراژیک مرده بودند؛ در تصادف قطارها، کشتیهای مسافربری غرق شده، سقوط هواپیماها. جنگ داخلی بیپایانی در جریان بود، ترور، قتل عام اقلیتی هولناک.... آئومامه عمیقا با مردمی که در این فجایع و مصیبت ها گرفتار شده بودند، دلسوزی میکرد اما حتی یک اتفاق هم روی او تاثیرگذار نبود.

گسستگی شخصیت های موراکامی از جامعه لزوما با هدف تفسیری اجتماعی صورت نگرفته است. دلیل تنهایی و انزوای آئومامه و تنگو به گذشته آنها بازمیگردد و هدف موراکامی بر تاکید تنهایی آنها به منظور شیرین و لذت بخش کردن وصال آنها است. اما حذف زندگی اجتماعی از متن داستان یکی از آن ویژگیهایی است که 1Q84 را قابل ترجمه نموده است- درست مانند قابل فهم بودن سبک نثری نویسنده- و بدین ترتیب شرایط تبدیل به رمانی دنیای را داراست. موراکامی از آوردن اسامی مکان ها اجتناب نمیکند- کتاب سرشار از جزییاتی درباره توکیو، محله ها، اتوبان ها و ایستگاه های مترو است- اما او به وضوح مفهوم مکان را انکار میکند. شخصیت های رمان برف اورهان پاموک در هیچ جای دیگری به جز ترکیه نمیتوانند وجود داشته باشند و عمیقا در چنگ تاریخ و فضای آن هستند اما ممکن است شهرنشین های منزوی 1Q84 در هر شهر دیگری از جمله نیویورک و لندن ساکن باشند. از دیدگاه موراکامی؛ فرهنگ، تکنولوژی و روان انسان ها با یکدیگر ترکیب میشوند تا سبک زندگی مدرن را که به طور رضایت بخشی بیریشه است خلق نمایند. موفقیت دنیای کتاب های موراکامی نشان از آن دارد که در این نقطه نظر حقیقتی درباره سبک زندگی و کتاب هایی که این روزها میخوانیم، نهفته است.

چکیده

وقتی رمان نویسی کتاب هایی را مینویسد که در توکیو، لس آنجلس و آتن به یک میزان محبوب و مشهور میگردد آیا او نشان میدهد که زندگی قرن بیست ویکمی در تمامی این مکان ها شبیه به یکدیگر است - و در نتیجه اهالی این شهرها همدیگر را درک مینمایند- و حتی شاید بتوان این زندگیها را با یکدیگر مبادله کرد؟ یا این فراگیری همان عامه پسندی نیست؟ یعنی مجموعه ای از قراردادها و ارجاعاتی که برای همه قابل درک است به کارگرفته میگردد که صنعت فرهنگی دنیای این مجموعه را با تکرار و تکرار در ما نهادینه نموده است. رمانی دنیای وجود دارد که از ساختاری غنی برخوردار و برای عموم مردم خوانا باشد یا همواره این ارزش ها جای خود را با یکدیگر معاوضه مینمایند؟

گسستگی شخصیت های موراکامی از جامعه لزوما با هدف تفسیری اجتماعی صورت نگرفته است. دلیل تنهایی و انزوای آئومامه و تنگو به گذشته آنها بازمیگردد و هدف موراکامی بر تاکید تنهایی آنها به منظور شیرین و لذت بخش کردن وصال آنها است. اما حذف زندگی اجتماعی از متن داستان یکی از آن ویژگیهایی است که 1Q84 را قابل ترجمه نموده است- درست مانند قابل فهم بودن سبک نثری نویسنده- و بدین ترتیب شرایط تبدیل به رمانی دنیای را داراست. موراکامی از آوردن اسامی مکان ها اجتناب نمیکند- کتاب سرشار از جزییاتی درباره توکیو، محله ها، اتوبان ها و ایستگاه های مترو است- اما او به وضوح مفهوم مکان را انکار میکند. شخصیت های رمان برف اورهان پاموک در هیچ جای دیگری به جز ترکیه نمیتوانند وجود داشته باشند و عمیقا در چنگ تاریخ و فضای آن هستند اما ممکن است شهرنشین های منزوی 1Q84 در هر شهر دیگری از جمله نیویورک و لندن ساکن باشند. از دیدگاه موراکامی فرهنگ، تکنولوژی و روان انسان ها با یکدیگر ترکیب میشوند تا سبک زندگی مدرن را که به طور رضایت بخشی بیریشه است، خلق نمایند.