تصویر تاریخی دیگرگونه از نظام فلسفی ابن سینا - اخذ ویزا

تصور تاریخی متعارف در جامعه فلسفی ایران، در حوزه فلسفه اسلامی، این است که نظام حکمت متعالیه کم وبیش نظام ایده آل فلسفی شکل گرفته در طول تاریخ فلسفه اسلامی است. سایر نظام های فلسفی در این تاریخ تا آنجا اهمیت دارند که به ما نشان دهند که چه راه های خطایی پیش پای ماست. از جمله این نظام ها نظام فلسفی ابن سیناست. در این گفتار تصویری دیگرگونه از این تاریخ را پیش چشم مخاطب قرار می دهد. حکمت متعالیه و نظام های فلسفی بدیل او تا حد زیادی کوشش برای تفسیری سازگار از نظام فلسفی ابن سینا بوده اند. حسینی این تصویر تاریخی را در خصوص مسئله وجود، که محل اختلاف میان ملاصدرا و میرداماد بوده است، با جزئیات بیشتری تحلیل و آنالیز نموده است.

حسینی سخنانش را این چنین آغاز کرد و گفت: ما در فلسفه ورزی ها در دوره معاصر (روزگار کنونی) یک اشتباه تاریخی داشته ایم که ناظر به خواندن تاریخ فلسفه خودمان است. چه چیزی باعث شده که ما این اشتباه را مرتکب شویم؟ درباره نحوه تاریخ خوانی متفکران فلسفی در دوره معاصر منظور همان کتاب ها و مقالاتی است که در دهه های اخیر از سوی انتشارات فارسی زبان منتشر شده است. یک جریان تاریخ فلسفی یا تاریخ فلسفه خوانی در روزگار کنونی مطرح شده است و ما در حال حاضر با فلسفه سازی دیگری که در مغرب زمین است کاری نداریم. در جامعه فلسفی ما کسانی هستند که خودشان را منسوب به آن جریان تاریخ بازسازی فلسفه دوره اسلامی می دانند که در غرب شکل گرفته است اما این اشتباه تاریخ خوانی به آن ها هم مربوط نمی شود.

وی اضافه کرد: کتاب ها و مقالاتی منتشر شده که نشان می دهد شیوه های آموزشی و پژوهشی در سنت فلسفه خودمان چه در حوزه و چه در دانشگاه شکل گرفته و یک سبک تاریخ خوانی در عمده این مطالب وجود دارد که در این سبک چه وقتی که در حال تدریس تاریخ هستند و چه در حال ارائه نظریه های فیلسوفان خود و چه در حال نقد فیلسوفان خودمان در سطح آموزش و پژوهش هستند یک سبکی بر این کار حاکم است که ما برترین نظرات فلسفی را در فلسفه ملاصدرا پیدا می کنیم و باقی صاحب نظران فلسفه هم در این تاریخ خوانی های متداول هستند. بعلاوه دو چهره شاخص دیگر نظیر سهروردی و ابن سینا وجود دارد که باید با نظرات آن ها هم بیشتر آشنا شویم. این نظریه مطرح است که همه آن هایی که پیش از دوره صدرا و یا معاصر او بوده اند راه های خطایی را در فلسفه ورزی رفته اند و در نظریه دادن اشتباه کردند و آن نظر درست را ملاصدرا ارائه نموده است.

چرا باید نظریه های ابن سینا را بخوانیم؟

عضو هیأت علمی گروه فلسفه دانشگاه تربیت مدرس گفت: پرسشی مطرح می شود که اگر ما فکر کنیم که نظر درست را صدرا ارائه نموده چرا باید ابن سینا و سهروردی و میرداماد را بخوانیم و پس از آن چرا باید بهمنیار و فارابی را بخوانیم و دیدگاه باقی افرادی که قرار است نظرهای خطا داشته باشند. چرا باید این نظریه ها بخوانیم به دلیل اینکه بفهمیم راه خطا کجاست؟ وقتی بحث بر نظریه حرکت جوهری است وقتی به مقوله جوهر می رسیم استدلال های روشنی وجود دارد که حرکت در مقوله جوهر رخ می دهد و چرا ابن سینا با این مقوله مخالفت نموده است. باید نظر ابن سینا را بخوانیم تا بدانیم که ابن سینا کجا اشتباه نموده است؟ کارکرد نخست این است که ما گذشتگان را پایین دست تلقی می کنیم اما کارکرد دیگر همدلانه تر است و ما باید ببینیم رگه هایی از ایده های درست را در گذشتگان می توانیم پیدا کنیم. گرچه نظر درست را در کلام صدرا می بینیم که عقل و عاقل و معقول با هم متحد هستند اما می توانیم یک نزدیک شدن هایی به نظریه درست را در گذشتگان می بینیم.

چرا ابن سینا را می خوانیم؟ به دلیل اینکه یک جاهایی ابن سینا حرف هایی را درباره اتحاد عاقل و معقول زده که به تز صدرا نزدیک شده است. ابن سینا در جاهایی صحبت هایی نموده که بین دلیل و معلول یک رابطه اتحادی برقرار است. وقتی دلیل قرار است عاقل باشد و معلول، معقول باشد یک نحو اتحادی بین دلیل و معلول هست، گویا ابن سینا به اتحاد عاقل و معقول نزدیک می شود. وقتی رابطه دلیل و معلولی باهم دارند یعنی ابن سینا نزدیک می شود به آن نظر که در همه جا اتحاد عاقل و معقول هست. ما ابن سینا را همدلانه تر می خوانیم زیرا او انسان زیرکی بوده و باعث شده یک چیزهایی را بفهمیم. ولو اینکه به اندازه تز ملاصدرا حرفی که در اتحاد عاقل و معقول زده قابل قبول نیست اما همچنان ایده های ایجابی خوبی در گذشتگان می بینیم و رگه هایی از اندیشه های درستی که ما اوج آن را در صدرا می بینیم.

تاریخ را باید در بستر تاریخی آن بخوانید

وی اضافه کرد: آن سبک تاریخ خوانی که ما درباره سنت خودمان داریم در میان متفکران و فیلسوفان معاصر خود چه در میان عظیمان و چه میان بدنه جامعه فلسفی دیده می شود. یک پرسش از درون این تاریخ خوانی هست که آیا ما می توانیم صدرا را بفهمیم که از تاریخ قبل از خود بریده است؟ آیا فهم درستی می توانید از صدرا ارائه دهید؟ کاری که انجام می دهیم این است که اول صدرا را می فهمیم، نظریه های درست را از صدرا می دانیم و بقیه را به دلایل دیگر می خوانیم. سبک آموزش ما در دهه ها و سده های اخیر به همین شکل است و اولین متن هایی که می خوانیم متن صدرایی است.

حسینی گفت: شما بدون این که تاریخ پیش از صدرا را داشته باشید می توانید صدرا را بفهمید؟ اگر قرار است تاریخ بخوانید باید نظرات را در بستر تاریخی آن بخوانید. شما یک نظریه تاریخ را بریده از کانتکس آن نمی توانید بفهمید، به نظر می آید این سبک کار مسائل جدی دارد. از اساس که ما صدرا را می خوانیم و می فهمیم و بقیه را با او درک می کنیم از اساس یک متد اشتباه است. این که فکر کنیم صدرا درست گفته از اساس یک اشتباه دومی است که یک نفر را به دلایلی که معلوم نیست کیست فکر کنیم برترین نظریات فلسفی را ارایه نموده و بقیه اشتباه می نمایند.

وی اضافه کرد: ریشه های تاریخی این مدل تاریخ خواندن ما کجاست؟ چرا در دوره معاصر به این شکل تاریخ می خوانیم. من بر این باورم دست کم دو دلیل تاریخی وجود دارد که اکنون ما به این شکل تاریخ فلسفه را می خوانیم. مساله اول شکل گیری تاریخ حوزه تهران است، حوزه تهران از طریق آدم هایی بنیانگذاری شده که در اصفهان درس خوانده اند و چهره شاخص آن عبدالله زنوزی است که شاگرد ملاعلی نوری بوده و ملاعلی نوری ارادت هایی به صدرا داشته است. نوری وامدار سنت فلسفی دو سه قرنی از حوزه اصفهان است و از جانب زمامداران حاکم پیشنهاد می شود که تاریخ حوزه تهران شکل بگیرد. علی آقا مدرس هم در چارچوب فلسفه ملاصدرا می اندیشد و فکر می نماید و همه چیز را در آن چارچوب می بیند و این سنت در تهران ادامه پیدا می نماید و ما آنچه امروز در اختیار داریم به اندازه زیادی ادامه سنت تهران است. مساله دوم که باز به شکل گیری حوزه تهران مربوط می شود برخی چهره های شاخص حوزه تهران که سنت را شکل دادند تاریخ دانی کمی دارند. علی آقا مدرس دو رساله به نام تاریخ حکما دارد و خواهید دید که مدرس چقدر اطلاعات کمی از تاریخ پیش از خود دارد و نقل هایی که از شخصیت های مهم فلسفی می نماید چیست؟ در کتاب مدرس وقتی شیخ بهایی حوزه را در دست داشت و ملاصدرا وارد حوزه می شود اطلاعاتی که از حوزه اصفهان دارد چیست؟ و از جریان هایی که می گذرد چه برداشتی ارائه داده است؟ می بینیم که مدرس اطلاعات بسیار اندکی در این زمینه دارد.

چرا سبک تاریخ خواندن ما اشتباه است؟

وی اضافه کرد: دلایلی داریم که نشان می دهد چرابه این شکل تاریخ خوانی می خوانیم. نزدیکترین مساله به فعالیت های فلسفی علامه طباطبایی و شهید مطهری برمی شود و پروژه عظیمی که آغاز کردند. شواهد جدی داریم از متن های مکتوب و اسناد که این دو یک پروژه فلسفی جلوی روی خود گذاشتند. در این پروژه به این پرداخته شده که میراث فکری خود و آنچه از غرب وارد کشور می شود در کنار همدیگر ببینیم و یک جریان فلسفی درست کنیم. پیش بینی مطهری در این زمینه این است که این مساله چارچوب فلسفه ورزی ایران را شکل خواهد داد و ایران را وارد یک دوره تازه فلسفه ورزی خواهد نمود.

حسینی گفت: آن پروژه فلسفی که ما ادامه اش هستیم و عظیمان فلسفه با واسطه یا بی واسطه شاگرد علامه طباطبایی هستند و فلسفه ورزی دوره معاصر را شکل دادند. این ها پروژه آن شخص و فیلسوف را ادامه می دهند. نگاهی که از سنت دارند همان تلقی است که در واقع در این پروژه اهمیت پیدا نموده و آن موضوع با صدرا است. اگر برهه تازه تاریخی خودمان را در نظر بگیریم چیز غریبی نیست و وقتی با فلسفه ورزی ها در دوره خودمان روبرو می شویم موضوع صدرا را جدی می گیریم و تاریخ را کاملا با حاشیه ببینیم و این باعث می شود که در حاشیه صدرا باید تاریخ بخوانیم حتی اگر به صدرا دلبستگی داشته باشیم باید تاریخ بخوانیم تا اندیشه صدرا را بفهمیم.

وی اضافه کرد: سبک تاریخ خواندن ما اشتباه است و این از کجا ناشی شده است؟ باید نظریات تاریخی را در ذیل جریان های تاریخی خواند. اگر بخوانیم فلسفه ورزی های درون تاریخ خود را جریان شناسی کنیم چه ایده ای باید داشته باشیم و فیلسوفانی که داریم در ارتباط با هم بفهمیم؟ آیا شاکله کلی حاکم است؟ ایده ای که مورد نظر هست این است که تاریخ فلسفه ما بعد از ابن سینا با موضوع شرح و حاشیه بر نظرات ابن سینا شکل گرفته است. در این آغاز و حاشیه ها آدم ها سعی می نمایند که نظام فلسفی که ابن سینا در متون خود ارائه نموده است به نحو منسجمی بیان و صورت بندی نمایند. اگر احساس می نمایند اشکالات جزئی وجود دارد اشکالات را جوری رفع نمایند که با یک نکات تفضیلی درست شود. در این شیوه ساماندهی نظام فلسفی ابن سینا است و در این سنت منظور این نیست که کسی مخالف ابن سینا نیست، ایده این نیست و اینکه همه در هر مساله بگویند که ابن سینا راست گفته است. چارچوب فلسفی که ابن سینا طراحی نموده مورد قبول آدم های بعد از خودش است و این چارچوب های فلسفی را مرتب و منظم نموده است. ابن سینا هم گرچه شاید به وضوح حرف نزده است اما در چارچوب بندی سخن گفته است.

ابداعات جدی ملاصدرا و فهمی که از دیدگاه ابن سینا دارد

وی گفت: ملاصدرا یک نظام فلسفی تازه تاسیس نمی نماید و این یک ادعای عظیم و شبیه ایده پردازی است. در یک مساله معین که از ابداعات جدی ملاصدرا است و فهمی از حرف ابن سینا است، اتفاق مهمی در تاریخ افتاده است. مساله وجود روشن ترین چیزی است که می توان در این فلسفه دید، یکی از مهمترین جاهایی که توافق جدی بین معاصران وجود دارد که ملاصدرا نظریه کاملا بدیعی را مطرح می نماید اکنون نامش را اصالت وجود گذاشته ایم. ما اصالت وجود را چگونه می فهمیم آنچه اصالت وجود در تاریخ مطرح شده بسیار فرق دارد. مساله تاریخی که تحت اسم اصالت وجود می شناسیم چیست؟ اگر می خواهیم مساله وجود را در تاریخ بشناسیم باید دیدگاه ملاصدرا را بشناسیم.

حسینی گفت: یکی از ریشه هایی که به اسم اصالت وجود می شناسیم این است که ما در سنت تمایزی داریم به نام واجب الوجود و ممکن الوجود. ابن سینا بر این تمایز بسیار تمرکز نموده است. یکی از مسایلی که در متن های ابن سینا در هم تنیده است مساله علیت است. ابن سینا در متن ها دو جور در این باره سخن گفته است: واجب الوجود وجودش از خودش است و ممکن الوجود وجودش از غیر است. وقتی ممکن الوجود را می بینیم آن چیزی که از ذات خودش دارد وجود نیست و آن چه از غیر خودش دارد وجود است. ممکن الوجود یک زوج ترکیبی است از آنچه از خودش و آنچه از غیر دارد. این دو وجه ترکیب (آنچه از خودش دارد و آنچه از غیر خودش دارد) در ممکن الوجود هست و در واجب الوجود نیست. این تمایز از خود و از غیر یک علیت را درون خودش دارد، این تمایز متناظر است از ممکن الوجود که معلول غیر خودش است و واجب الوجود معلول غیر خودش نیست و دلیل وجود می بخشد.

ملاصدرا می گوید ابن سینا همان راهی رفته که من رفته ام

وی اضافه کرد: پس از ابن سینا معرکه آرا مطرح می شود، تمایزی که ابن سینا گفته چطور می شود فهمید. تمایزی بین واجب و ممکن که به تبع خود تمایز دیگری درست می نماید و تمایزی بین وجود و ماهیت است و وجود و ذات در اشیاء ممکن است که این تمایز وجود و ذات را در واجب الوجود نداریم. آیا ممکن الوجود یک امر مرکب است و واجب الوجود امری مرکب نیست. معرکه آرا در قرون پس از ابن سینا چگونه است و این دو امری که ترکیب شده اند چه نحو ترکیبی تشکیل داده اند. آیا واجب الوجود یک ذات محض است یا یک وجود محض است؟ یک داده مورد توافق در میان معاصران این است که صدرا هیچ جا نگفته مساله وجود چیست؟ اما یکجا این کار را نموده است و در کتاب مبدا و معاد ذیل این مساله به وضوح سخن گفته است که این مساله تمایز واجب و ممکن است.

صدرا می گوید تمایز واجب و ممکن را در تاریخ دو گونه درست نموده اند و می گوید ابن سینا هم با من هم نظر است و این را در کتاب مبدا و معاد می توانید ببینید. صدرا چند مدل حرف در فهم تمایز وجود و ماهیت را درباره ممکن گفته که این ها مشکل داشته است و می گوید من فهم تمیزتری ارایه می دهم و فهمی که من ارائه می دهم درست است و در جاهای مختلف عبارت ابن سینا را می آورد و بر این باور است که ابن سینا همان را گفته که من بیان نموده ام.

عضو هیأت علمی گروه فلسفه دانشگاه تربیت مدرس گفت: در نقطه مقابل صدرا میرداماد را داریم میرداماد بر این باور است که وجود در واقعیت نیست و می گوید مفهوم موجود مفهوم بسیطی است. ملاصدرا می گوید ابن سینا همان راهی رفته که من رفته ام. ابن سینا همین مساله ای را در وجود می گوید که من بیان نموده ام وجود چیزی در واقعیت نیست و آنچه واقعیت ها را تشکیل داده ذات ها هستند چه در ممکن و چه در واجب. تمایز واجب و ممکن را باید با علیت شرح داد، علیت خود ذات را محقق می نماید. عبارت پردازی هایی که ابن سینا گفته وجود متعلق به علیت است و اینجا ابن سینا در عبارت پردازی های خود دقت ننموده است؛ چارچوب فلسفی ابن سینا که تمایز وجود و ماهیت را درباره ممکنات در دنیا نمی پذیرد.

تمایز واجب و ممکن دو گونه عبارت پردازی ابن سینا

وی اضافه کرد: نزاع مهمی داریم که اکنون در مساله وجود مطرح است، به قول امروزی ها وجود اصیل است یا ماهیت؟ بدیهی است که وجود اصیل است و کسانی که ماهیت را اصیل دانستند اشتباه عظیمی را مرتکب شده اند. وقتی مساله را در ذیل تاریخ آن می بینیم تغییر می نماید، مساله این است که تمایز واجب و ممکن را چگونه می توانیم شرح بدهیم. هر دو گونه عبارت پردازی را در ابن سینا می توان دید و اختلاف تفضیلی جدی بین شارحان و عظیمان فلسفه مثل ملاصدرا و میرداماد وجود دارد و در فهم ابن سینا هم مشاهده می شود.

حسینی گفت: آن چیزی که ما فکر می کنیم و صدرا پاسخ روشنی به آن داده است مساله ای است که جنبه مهم تفسیری نظام ابن سینا دارد و با نادیده گرفتن آن جنبه مهم تفسیری نظام ابن سینا ما مساله را نابود نموده ایم و از بین برده ایم و اکنون می کوشیم که مساله را درست کنیم. اشتباه خواندن تاریخ مساله را درست جلوه نمی دهد و صورت بندی نامناسبی دارد و چقدر باعث می شود که ما نسبت آدم های تاریخی را درست نفهیم. ما جوری تاریخ را می خوانیم که گویی صدرا آدم مهم تری است و تز درستی ارائه داده و بقیه اشتباه نموده اند. درست خواندن تاریخ به ما یاری می نماید که فهم درستی نسبت به مساله پیدا کنیم و آنچه به ابن سینا مربوط است این است که این فهم درست از مساله در حمایت از تزی است که جریان فلسفی ما بعد از ابن سینا اندازه متنابهی از این جریان را چارچوب بندی و انسجام بخشی نموده است و این به چارچوب فلسفی ابن سینا نزدیک است.